هنر زنان زاگرس‌نشین؛ خلق آثار هنری با «نی» و «موی بز» بر روی دیوارها

«چیق» به عنوان پوشش دیواره چادر عشایر ایران، هنری است که با دستان زنان ایل عشایری و از دل طبیعت به وجود آمده و به عنوان میراث ناملموس ملی ایران شناخته می‌شود. این صنعت سنتی که از نی‌های خودرو و موی بز بافته می‌شود، امروزه به عنوان یکی از صنایع دستی ارزشمند استان‌های کرمانشاه و ایلام محسوب می‌گردد.

در دشت‌های وسیع غرب ایران، هنوز صدای خرد شدن نی‌های تازه بریده شده به گوش می‌رسد، آوایی که نشان‌دهنده زنده بودن یکی از کهن‌ترین صنایع دستی ایران، یعنی «چیق‌بافی» است. چیق که در زبان‌های محلی به نام‌های «چیغ»، «چیت» یا «نی‌چی» نیز شناخته می‌شود، به عنوان پوششی سنتی برای دیواره چادرهای عشایری عمل می‌کند. این دیوار که از نی‌های خودرو و موی بز تشکیل شده، قرن‌هاست که مردمان کوچ‌نشین را از باد، باران، سرما و گرما محافظت کرده است.

از نظر فنی، «چیق» نمونه‌ای شگفت‌انگیز از سازگاری انسان با طبیعت است. نی‌ها به دلیل توخالی بودن، عایق حرارتی طبیعی محسوب می‌شوند؛ در روزهای بارانی، رطوبت منجر به انبساط ساقه‌های نی می‌شود و از نفوذ آب جلوگیری می‌کند. در فصل گرما، انقباض نی‌ها به جریان هوا و تهویه درون چادر کمک می‌کند. همچنین، موی بز به دلیل لایه چرب خود، ضد آب است و همین ویژگی دوام و استحکام چیق را در برابر شرایط سخت کوهستانی تضمین می‌کند.

در گذشته، «چیق» تنها یک پوشش محافظ نبود، بلکه عنصری زیباشناسانه در زندگی عشایر به شمار می‌رفت. زنان ایل با دقت و مهارت، نی‌ها را در ردیف‌های منظم چیده و با پشم‌ها و کامواهای رنگی، طرح‌های هندسی و ذهنی بر روی آن می‌افزودند. هر نقش، نمایانگر ذوق و سلیقه بافنده بود و گاهی از نمادها و باورهای محلی الهام می‌گرفت.

بافت چیق به سادگی و سطحی بودن محدود نمی‌شود و نیازمند شناخت دقیق از مواد طبیعی، مهارت در بافت و حوصله‌ای مثال‌زدنی است. نخستین گام در این فرآیند، جمع‌آوری نی‌هاست که زنان عشایر آن‌ها را از کنار رودخانه‌ها و دشت‌ها انتخاب کرده و پس از خشک‌کردن، به اندازه‌های دلخواه برش می‌زنند. سپس با استفاده از رشته‌های موی بز که به عنوان نخ اصلی به کار می‌رود، نی‌ها را در کنار هم نگه می‌دارند.

به پاس ارزش فرهنگی و تاریخی این هنر، چیق‌بافی در سال 1389 در فهرست میراث ناملموس ملی ایران به ثبت رسید. ثبت ملی، نشان‌دهنده جایگاه این هنر در هویت عشایری و صنایع دستی کشور است. با این حال، تغییر سبک زندگی عشایر و کاهش کوچ‌نشینی، چیق‌بافی را در معرض فراموشی قرار داده است. امروزه بسیاری از خانواده‌ها از چادرهای سنتی استفاده نمی‌کنند و مهارت بافت چیق به نسل جوان منتقل نمی‌شود.

با وجود این چالش‌ها، تلاش‌هایی برای احیای این هنر در حال انجام است. در سال‌های اخیر، اداره‌های میراث فرهنگی در استان‌های غربی کشور دوره‌های آموزشی چیق‌بافی را برای بانوان روستایی برگزار کرده‌اند. امروزه، چیق‌بافی به عنوان یکی از صنایع دستی شاخص کرمانشاه و ایلام شناخته می‌شود و پژوهشگران این هنر را از میراث‌های هویتی عشایر زاگرس‌نشین می‌دانند. چیق‌بافی زبان بی‌کلامی است میان انسان و طبیعت؛ زبانی که در آن نی، پشم و موی بز به هم می‌پیوندند تا روایتگر داستانی از سازگاری و خلاقیت باشند. اگر حمایت‌ها ادامه یابد، شاید روزی دوباره نسیم کوهستان را در لابه‌لای چیق‌های تازه‌بافته مشاهده کنیم.