نخستین زنان هنرمند نقاش در تاریخ ایران چه کسانی هستند؟

اسناد تاریخی نشان می‌دهد که در دوره صفویه، زنانی چون «صحیفه بانو» و «نادره بانو» به عنوان مینیاتوریست‌های برجسته شناخته می‌شدند و نامشان در هند نیز درخشیده است. تاریخ هنر در جهان عمدتاً به قلم مردان و برای مردان نوشته شده است و این موضوع سوالاتی را درباره نقش زنان در شکل‌گیری و پیشرفت هنر مطرح می‌کند. در تاریخ هنر ایران نیز، نام هنرمندان زن در دوران صفویه قابل مشاهده است. بر اساس پژوهش‌های هنری، در این دوره زمینه آموزش زنان بیشتر فراهم شد، اما این فرصت تنها برای زنان دربار و خانواده‌های طبقات بالای جامعه بود که برخی از آن‌ها توانستند نامشان را در تاریخ ثبت کنند.

صحیفه بانو یکی از این نگارگران زن است که سه اثر از او به یادگار مانده است: تصویری از یک ساختمان نیمه‌تمام و کارگرانی که مشغول کارند، منظره‌ای از یک گورستان عمومی و تصویر شاه تهماسب اول صفوی. او به عنوان یکی از سه بانوی بلندآوازه در زمینه مینیاتور هندوستان شناخته می‌شود. نادره بانو نیز دیگر نقاش هنرمند در دوران صفویه و از شاگردان آقا رضا جهانگیری بود که یکی از نقاشی‌های خود را با امضای «عمل نادره بانو بنت میرتقی شاگرد آقا رضا» به ثبت رسانده است. نادره بانو به همراه پدرش به هند سفر کرد و زیر نظر آقا رضا، هنر نقاشی را آموخت. هم‌اکنون دو اثر امضادار از این هنرمند موجود است.

تحولات واقعی در زمینه آموزش هنر برای زنان از دوران قاجار (اواخر قرن ۱۹) آغاز شد. با افزایش مدارس دخترانه و جنبش‌های اجتماعی مانند انقلاب مشروطه (۱۹۰۶-۱۹۱۱)، زنان فرصت‌های آموزشی بیشتری یافتند؛ اما فعالیت هنری زنان همچنان به وضعیت مالی و طبقه اجتماعی خانواده‌هایشان وابسته بود. در فضای دربار یا خانواده‌های اشرافی، زنان علاقه‌مند به هنر می‌توانستند از طریق معلمان سرخانه مهارت‌های هنری را یاد بگیرند. میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله از جمله کسانی بود که به سوگلی‌ها و دختران فتحعلی‌شاه درس هنر می‌داد. با این حال، فرهنگ اجتماعی و سیاسی آن زمان، حضور زنان هنرمند در جامعه را محدود می‌کرد و اغلب آثار آن‌ها در پشت درهای بسته خانه باقی می‌ماند.

فتحعلی‌شاه یکی از بزرگترین حامیان هنر بعد از دوران صفویه بود و علاقه او به هنر باعث می‌شد تا هنرمندان و شاعران در محافل او حضور داشته باشند. در چنین فضایی، زنان دربار فرصت بیشتری برای بروز علایق هنری خود داشتند. به همین دلیل، بیشتر آثار شاخص باقی‌مانده از دوره قاجار متعلق به زنان درباری و طبقات مرفه است. این نکته را نیز باید در نظر داشت که در هنر قاجار و به‌ویژه در نیمه اول آن، تعداد آثار مربوط به خوشنویسی بیشتر از آثار نقاشی یا نگارگری بود. یکی از شاخه‌های هنری جالب در دوره قاجار، خط یا نقاشی «ناخنی» است که برخی از زنان قاجاری با ناخن‌های خود نقاشی و خطاطی می‌کردند. مقدمه کتاب «گلستان هنر» ابداع خط ناخنی را به اواخر عهد فتحعلی‌شاه نسبت می‌دهد. فخر جهان‌خانم، دختر ششم فتحعلی‌شاه، به همین شیوه ناخنی نقاشی و خطاطی می‌کرد و آثار او هم‌اکنون در گنجینه کاخ گلستان نگهداری می‌شوند.

با ادامه این سیستم آموزش طبقاتی، انقلاب مشروطه و مکتب آموزشی کمال‌الملک توانستند راه را برای تأسیس مدارس دخترانه هموارتر کنند و زنان بیشتری این فرصت را یافتند که به صورت رسمی مهارت‌های هنری را فرا بگیرند. پژوهش‌های هنری نشان می‌دهند که تعداد آثاری که در این دوره به امضای هنرمندان زن رسیده، نسبت به دوران فتحعلی‌شاه، روندی صعودی داشته است. تأسیس «مدرسه صنایع مستظرفه» توسط کمال‌الملک و تداوم این جریان، اساساً سیستم آموزش هنر در ایران را متحول کرد. در میان شاگردان کمال‌الملک، نام زنان نقاش نیز دیده می‌شود که به صورت جدی و آکادمیک نقاشی آموختند و توانستند در این عرصه حضور جدی‌تر و موثرتری داشته باشند.

فروغ‌الملوک (ولیه‌صفا) یکی از مشهورترین شاگردان کمال‌الملک بود که در نقاشی آبرنگ مهارت داشت. او در یکی از آثار نقاشی خود، چهره ناصرالدین‌شاه را سوار بر اسب کشیده است. عفت‌الملوک خواجه‌نوری، شوکت‌الملوک شقاقی (خواجه‌نوری) و شمس‌الضحی نشاط از دیگر شاگردان کمال‌الملک بودند که آثاری از آن‌ها با امضای خودشان به جا مانده است.

اولین نسل زنان هنرمند مدرن ایران عمدتاً در دهه‌های ۱۹۲۰ تا ۱۹۵۰ و همزمان با مدرنیزاسیون در دوران پهلوی شکل گرفت. افزایش تعداد مدارس و هنرستان‌ها و تأسیس دانشکده هنرهای زیبا این فرصت را فراهم کرد تا زنان قشر متوسط جامعه نیز امکان آموزش داشته باشند. به مرور و در سال‌های بعد از انقلاب نیز به شمار هنرمندان زنی که امکان آموزش و برگزاری نمایشگاه‌هایی از آثارشان را داشته باشند، افزوده شد. در دنیای امروز، زنان هنرمند همپای مردان در جهان هنرهای تجسمی چه در سطح ملی و چه بین‌المللی، موفقیت‌های بسیاری به‌دست می‌آورند؛ اما هنوز هم زنان هنرمند در ایران و جهان، نقش کم‌رنگ‌تری در بازار اقتصاد هنر دارند.