روایتی از ۱۷ قرن تاریخ دانشگاهسازی در ایران
به مناسبت روز دانشجو و ۱۶ آذر، مروری بر تاریخ تأسیس دانشگاه در ایران از زمان صفویه تا دوره معاصر انجام دادیم.
با فرارسیدن روز دانشجو و ۱۶ آذر، نگاهی اجمالی به تاریخ شکلگیری دانشگاه در ایران از دوران صفویه تا تاریخ معاصر انداختهایم. دانشگاه به عنوان نماد آموزش عالی در ذهن ایرانیان شناخته میشود و به محض شنیدن نام آن، اولین جایی که به ذهن میرسد، «دانشگاه تهران» است. بسیاری از ما این دانشگاه را نخستین محل بنیانگذاری علم و آموزش عالی در ایران میدانیم، اما تاریخ آموزش عالی در این سرزمین به چندین قرن پیش برمیگردد. برای درک این موضوع، باید به نقاط عطف مختلف در دورههای مختلف تاریخی نگاهی بیندازیم. پس از دانشگاه تهران، به دانشگاه خوارزمی و تأسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر خواهیم رسید و در نهایت به پدیده جندی شاپور در عصر خود خواهیم رسید که به عنوان یکی از نخستین دانشگاههای تاریخ در جهان شناخته میشود. به همین مناسبت، در روز دانشجو به تاریخ دانشگاهسازی ایران از جندی شاپور کهن تا دانشگاههای نسل امروز نگاهی خواهیم انداخت؛ روایتی از میل همیشگی این سرزمین به یادگیری و نوآوری که همواره با قدرت و شور ادامه داشته است.
دانشگاه جندی شاپور اهواز، با قدمتی حدود ۱۷۰۰ سال، طبق اعلام یونسکو، قدیمیترین دانشگاه جهان به شمار میآید. این مرکز علمی در عصر ساسانیان و به دلیل علاقه شدید خسرو انوشیروان به علم و پژوهش تأسیس شد و ترکیبی از بیمارستان، مدرسه و پژوهشگاه بود. پزشکان، ریاضیدانان و فلاسفه از نقاط مختلف جهان در آنجا به تدریس میپرداختند. بسیاری از تاریخنگاران جندی شاپور را یکی از نخستین الگوهای دانشگاهی جهان میدانند که در آن روشهای تدریس منظم، کتابخانهای غنی و ارتباطات علمی برونمرزی شکل گرفته بود. اگرچه این دانشگاه در گذر زمان به مسیر پرقدرت خود ادامه نداده، اما تأثیر آن در تاریخ آموزش عالی ایران همچنان باقی است.
یکی از روایتهای تاریخی جالب درباره دانشگاه جندی شاپور، دعوت از امام علی علیهالسلام برای تدریس در این مرکز بود. جندی شاپور به عنوان محلی برای ارتباطات علمی برونمرزی شناخته میشد و در آن زمان، دانشمندان بزرگی از جمله برزویه پزشک ایرانی، مأموریت یافتند تا به هندوستان سفر کنند و بهترین یافتهها و دانشهای آنجا را گردآوری کنند. جالب است که از عالمان بزرگ زمان، حضرت امیرالمؤمنین علی علیهالسلام نیز برای حضور در این دانشگاه دعوت شد. رودلف ژاگیر، نویسنده مسیحی آلمانی، در کتاب خود به شهرت و احترام علی علیهالسلام به عنوان یک دانشمند در ایران اشاره کرده و میگوید که این احترام به دلیل دانش و علم او بود. به همین دلیل، قبل از سقوط مدائن، دانشگاه جندی شاپور از ایشان دعوت کرد که به آنجا برود، اما به دلیل جنگ اعراب و ایران، این سفر محقق نشد.
با گذشت قرنها و ورود به دوره اسلامی، آموزش عالی در ایران رنگ و بوی تازهای به خود گرفت. مدارس نظامیه و حوزههای علمیه در شهرهای مختلف شکل گرفتند. به عنوان نمونه، ربع رشیدی در زمان غازان خان در دوره ایلخانیان، دانشگاهی بود که ۷۵۰ سال پیش توسط رشیدالدین فضلالله همدانی در تبریز تأسیس شد. این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود و به عنوان یک شهر دانشگاهی شناخته میشد که در آن حدود ۶ هزار دانشجو تحصیل میکردند و موقوفاتی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه علوم مختلف اختصاص داده شده بود. در ربع رشیدی، دانشمندان بزرگی از نقاط مختلف برای تألیف و تدریس گرد هم میآمدند.
در میانه قرن نوزدهم، با تأسیس دارالفنون در دوران امیرکبیر، ساختار آموزش عالی در ایران دچار تحول شد. این مرکز اولین جایی بود که علوم جدید مانند مهندسی، پزشکی و ریاضیات بهطور منسجم تدریس میشد. حضور استادانی از اروپا و ترجمه کتابهای علمی، دارالفنون را به نقطه عطفی در تاریخ آموزش مدرن ایران تبدیل کرد.
در سال ۱۳۱۳، با تأسیس دانشگاه تهران، آموزش عالی وارد مرحلهای تازه شد. این دانشگاه به عنوان اولین مرکز جامع با چندین دانشکده در تاریخ معاصر شناخته میشود و بسیاری آن را نخستین دانشگاه مدرن ایران میدانند. شکلگیری دانشکدههای حقوق، پزشکی، علوم و ادبیات و حضور استادان ایرانی و خارجی به دانشگاه تهران هویتی خاص در نظام آموزشی کشور بخشید. دانشگاههای تبریز، شیراز، صنعتی شریف و اصفهان نیز به این مسیر ادامه دادند و در نهایت شبکه آموزش عالی به شکل امروزی گسترش یافت.
بدون نظر! اولین نفر باشید